W hołdzie i ku pamięci... Odeszli stąd, chociaż miejsce to przez prawie sześć wieków było ich Paradisus Iudaeorum, chociaż to między innymi tutaj, na terenach obecnego województwa podkarpackiego, w wędrówce do swojej ziemi obiecanej przystanęli najdłużej i najwięcej po sobie zostawili. Dzisiaj próżno szukać tych tętniących codziennym gwarem galicyjskich miasteczek, w których prym wiedli Żydzi, próżno nawet oczami wyobraźni odtworzyć tamten czas i odczarować tamten niepowtarzalny klimat... Może właśnie dlatego niemal monumentalnym dziełem wydaje się być książka Andrzeja Potockiego "Żydzi w Podkarpackiem". Jest to pierwsza i jedyna tego typu publikacja w Polsce, traktująca kompleksowo dzieje społeczności żydowskiej w skali województwa. Nowy podział administracyjny wymusił niejako konieczność ponownego opracowania wielu zagadnień. Jednym z takich zagadnień jest kwestia historii społeczności żydowskiej, niegdyś licznie tu zamieszkującej - pisze A. Potocki. - Obecnie w województwie nie ma ani jednej gminy żydowskiej. Pozostało jednak wiele zabytków kultury żydowskiej oraz miejsc Holocaustu. Społeczność żydowska została bowiem unicestwiona przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Przetrwali ten nieludzki czas nieliczni, przechowani przeważnie przez polskie rodziny, i ci, którzy przeżyli zsyłkę, deportowani przez reżim sowiecki w głąb Rosji. Autor w trakcie ponad czteroletniej pracy dotarł do setek dokumentów, opracowań, relacji świadków, na podstawie których opisał 156 miejscowości, zarówno miasta i miasteczka, jak też wsie, w których były gminy żydowskie lub judaika, oraz wszystkie miejsca Holocaustu, o których zdołał zebrać wiarygodne informacje. Całość wzbogacił kilkudziesięcioma fragmentami tekstów źródłowych i tym samym przywołał tak realia czasów świetności społeczności żydowskiej, jak i tragizm okresu jej zagłady. Ponadto w książce zamieścił słownik terminów żydowskich, wykaz partii żydowskich i stowarzyszeń oraz mapę z oznaczonymi na niej miejscowościami. Bez wątpienia "Żydzi w Podkarpackiem" to kompendium wiedzy o Izraelitach zamieszkujących niegdyś tereny województwa podkarpackiego. To zarazem swoistego rodzaju podręcznik tolerancji i prawdy, widzianej z pozycji obiektywizmu historycznego, prezentowanego przez A. Potockiego. Jako znawca problematyki żydowskiej, poruszonej do tej pory przez niego w trzech publikacjach: "Podkarpackie judaika", "Żydzi rymanowscy" i "Bieszczadzkie losy. Bojkowie i Żydzi", skrupulatnie i analitycznie dokonał weryfikacji częstokroć bardzo rozbieżnych i niekiedy tendencyjnie opisanych faktów. W ten sposób oddał do rąk Czytelników książkę, która może stanowić zarówno bazę danych i wiedzy, jak też solidny fundament do dalszych badań naukowych i poszukiwań historycznych w tematyce żydowskiej. Z całą pewnością natomiast będzie to kluczowa pozycja w różnego rodzaju opracowaniach, dotyczących historii regionalnej. K.F.